W niniejszym wpisie przedstawię istotne zagadnienia, związane z długością terminów przedawnienia w polskim prawie cywilnym, jak również sposobem obliczania upływu terminu przedawnienia. Co istotne, uwagi dotyczące sposobu obliczania biegu terminu są uwagami ogólnymi i mają zastosowanie do znakomitej większości terminów prawa cywilnego, więc zapoznanie się z nimi może być pomocne dla czytelnika także w innych kwestiach niż przedawnienie.
Wpis ten, jest drugim z serii wpisów publikowanych na blogu Kancelarii Prawnej Schiffer Sroczyński, w której prezentuję najistotniejsze informacje dotyczące instytucji przedawnienia (pierwszy, zawierające informacje ogólne o instytucji przedawnienia w prawie cywilnym jest dostępny tutaj).
I. Długość terminów przedawnienia
Podstawowym przepisem, który reguluje kwestię długości terminów przedawnienia jest art. 118 Kodeksu cywilnego (dalej jako „KC”), który stanowi: Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, termin przedawnienia wynosi lat dziesięć, a dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej - trzy lata.
Cytowany przepis określa podstawowe terminy przedawnienia, które mają zastosowanie wtedy, gdy na mocy przepisów szczególnych dla danego roszczenia majątkowego nie przewidziano odmiennego terminu przedawnienia.
Brzmienie tego przepisu zdaje się być dość oczywiste. Chciałbym jednak w tym miejscu wyjaśnić, co oznacza zwrot „roszczenie o świadczenia okresowe” oraz „roszczenie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej”, dla których ustawodawca wprowadził trzyletni podstawowy termin przedawnienia.
Świadczenie okresowe to takie, które jest powtarzalne w pewnych odstępach czasu, a jego rozmiar jest związany właśnie z upływem czasu i nie jest z góry określony. Najprościej zrozumieć to pojęcie na przykładzie roszczenia o zapłatę czynszu najmu, będącego typowym przykładem świadczenia okresowego. Czynsz najmu jest bowiem płatny w ustalonych okresach rozliczeniowych a nadto zobowiązanie do jego zapłaty powstaje kolejno dla następnych okresów rozliczeniowych stosunku najmu.
Warto zauważyć, że świadczeniem okresowym nie jest np. zapłata ustalonej ceny sprzedaży nawet, jeśli następuje w ratach. W tym przypadku świadczenie w postaci ceny sprzedaży nie jest bowiem okresowe i periodyczne jako takie, a dodatkowo jest ustalone niejako z góry, a jedynie sama płatność zostaje rozłożona w czasie.
Jeśli zaś chodzi o roszczenia związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, to można by je zdefiniować jako przysługujące podmiotowi prowadzącemu działalność gospodarczą, i będące związane z tą działalnością. Ważnym przy tym jest właśnie związek pomiędzy danym roszczeniem, a prowadzoną działalnością gospodarczą, albowiem w przypadku jego braku zastosowanie będzie miał 10 – letni termin przedawnienia.
Zasadnym jest wyjaśnienie tego, że w relacji pomiędzy przedsiębiorcami, jeśli roszczenie jest związane z ich działalnością gospodarczą, to termin przedawnienia wynosi 3 lata dla jednego i drugiego przedsiębiorcy. Natomiast w relacji pomiędzy przedsiębiorcą i konsumentem, jeśli roszczenie jest związane z działalnością gospodarczą prowadzoną przez tego pierwszego, to dla jego roszczeń termin przedawnienia wynosi 3 lata, jednak dla roszczeń konsumenta wobec przedsiębiorcy wynosi on już 10 lat.
Podsumowując tę część niniejszego wpisu, pragnę wskazać, że chcąc prawidłowo ustalić, jaki jest termin przedawnienia danego roszczenia majątkowego – w pierwszej kolejności należy sprawdzić, czy ustawodawca nie wprowadził przepisu szczególnego regulującego termin przedawnienia dla tego roszczenia (przykładowe zestawienie przepisów szczególnych zostało umieszczone w tej tabeli). Jeśli taki przepis szczególny (wobec art. 118 KC) istnieje, to on decyduje o terminie przedawnienia.
W dalszej kolejności, jeśli dla danego roszczenia brak jest przepisu szczególnego (przy czym trzeba pamiętać, że może on znajdować się także w innych aktach prawnych niż Kodeks cywilny) należy odwołać się do art. 118 Kodeksu cywilnego, który reguluje podstawowe terminy przedawnienia.
Określając termin przedawnienia na podstawie tego przepisu trzeba ustalić, czy dane roszczenie jest roszczeniem okresowym lub związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej, dla których termin przedawnienia wynosi 3 lata, a jeśli nie, to należy przyjąć 10 – letni okres przedawnienia.
II. Brak możliwości przedłużenia lub skrócenia terminu przedawnienia na podstawie czynności prawnej
Co istotne, zgodnie z art. 119 KC terminy przedawnienia określone przez ustawodawcę nie mogą być zmieniane (tj. przedłużane lub skracane) przez czynność prawną.
Innymi słowy, strony danej umowy (jak też innej czynności prawnej) nie mogą uzgodnić, że w relacjach pomiędzy nimi obowiązuje dłuższy, czy też krótszy termin przedawnienia. Z tego też względu nie mają żadnego znaczenia wszelkie postanowienia umów, w których zastrzeżono dłuższy lub krótszy termin przedawnienia, albowiem i tak zastosowanie znajdą regulacje ustawowe, które zastąpią odmienne postanowienia umowne.
Po omówieniu długości terminów przedawnienia koniecznym jest odwołanie do kwestii rodzącej wiele problemów praktycznych, którą jest prawidłowe obliczenie upływu terminu przedawnienia.
III. Obliczanie upływu terminu przedawnienia
A. Terminy w prawie cywilnym
Dla prawidłowego ustalenia tego, czy dany termin przedawnienia upłynął koniecznym jest poznanie regulacji dotyczących terminów w prawie cywilnym, albowiem mają one zastosowanie także dla obliczania upływu terminów przedawnienia.
Kwestię tę regulują art. 112-116 KC. Jest to dość złożone zagadnienie, dlatego też poniżej przedstawiono najistotniejsze przepisy wraz z komentarzem i przykładami tam, gdzie jest to zasadne:
1) art. 111 §1 KC w brzmieniu Termin oznaczony w dniach kończy się z upływem ostatniego dnia – przykładowo jeśli dany termin wynosi 5 dni, to kończy się z upływem piątego dnia tj. o północy piątego dnia;
2) art. 111 §2 KC w brzmieniu Jeżeli początkiem terminu oznaczonego w dniach jest pewne zdarzenie, nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu dnia, w którym to zdarzenie nastąpiło – przykładowo jeśli Sąd doręczył stronie zobowiązanie z zakreśleniem terminu 7 dni na jego wykonanie od daty doręczenia tego zobowiązania i miało to miejsce w dniu 6 lipca 2017 roku, to termin ten upłynie z końcem 13 lipca 2017 roku, a więc o północy z 13 na 14 lipca 2017 roku, albowiem dla obliczeń pomija się dzień 6 lipca 2017 roku (w przeciwnym wypadku termin upływałby z końcem 12 lipca 2017 roku);
3) art. 112 KC w brzmieniu Termin oznaczony w tygodniach, miesiącach lub latach kończy się z upływem dnia, który nazwą lub datą odpowiada początkowemu dniowi terminu, a gdyby takiego dnia w ostatnim miesiącu nie było - w ostatnim dniu tego miesiąca - najprościej jest wyjaśnić brzmienie tego przepisu na podstawie przykładu. Jeśli termin początkowy przypada na 6 lipca 2017 roku (czwartek) to:
4) art. 113 §1 KC w brzmieniu Jeżeli termin jest oznaczony na początek, środek lub koniec miesiąca, rozumie się przez to pierwszy, piętnasty lub ostatni dzień miesiąca.
5) art. 113 §2 KC w brzmieniu Termin półmiesięczny jest równy piętnastu dniom.
6) Art. 115 KC w brzmieniu Jeżeli koniec terminu do wykonania czynności przypada na dzień uznany ustawowo za wolny od pracy lub na sobotę, termin upływa następnego dnia, który nie jest dniem wolnym od pracy ani sobotą. – przykładowo, jeśli strony danej umowy określiły termin zapłaty na dzień 29 kwietnia 2017 roku, a więc sobotę, to zgodnie z tym przepisem koniec terminu zapłaty przypada na dzień 2 maja 2017 roku, albowiem 29 kwietnia 2017 roku to sobota, 30 kwietnia 2017 roku to niedziela, a 1 maja 2017 roku jest dniem wolnym od pracy.
Po przeczytaniu powyższego fragmentu każdy powinien być w stanie samodzielnie obliczyć termin (określić chwilę jego upływu) w prawie cywilnym. Dla obliczenia terminu przedawnienia koniecznym jest jednak zapoznanie się z regułami dotyczącymi określenia dnia, od którego zaczyna on biec.
B. Początek biegu terminu przedawnienia
Istotnym w tej materii przepisem jest art. 120 §1 KC, który stanowi, że Bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie.
W art. 120 §2 KC ustawodawca doprecyzował natomiast, że Bieg przedawnienia roszczeń o zaniechanie rozpoczyna się od dnia, w którym ten, przeciwko komu roszczenie przysługuje, nie zastosował się do treści roszczenia.
Na podstawie powyżej cytowanych zapisów Kodeksu cywilnego można powiedzieć, że przewidują one niejako trzy terminy początkowe biegu terminu przedawnienia, tj.:
(i) od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne,
(ii) od tzw. hipotetycznej daty wymagalności oraz
(iii) od dnia, w którym zobowiązany do zaniechania nie zastosował się do treści roszczenia o zaniechanie.
Chcąc być jednak precyzyjnym, trzeba wskazać, że niektóre przepisy szczególne, a w tym Kodeksu cywilnego, regulują odmiennie początek biegu termin przedawnienia – przykładowo art. 1007 §1 KC dla roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku przewiduje 5 – letni termin przedawnienia, liczony do dnia ogłoszenia testamentu.
Ponieważ założeniem serii wpisów dotyczących przedawnienia, a publikowanych na blogu Kancelarii Prawnej Schiffer Sroczyński jest to, aby każdy czytelnik zrozumiał instytucję przedawnienia, za konieczne uważam poczynienie dalszych wyjaśnień dotyczących początku biegu terminów przedawniania.
Jeśli chodzi o bieg terminu przedawnienia poczynając od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne, to wyjaśnić trzeba, kiedy dane roszczenie staje się wymagalne. W największym skrócie - roszczenie staje się wymagalne wtedy, gdy uprawniony do tego roszczenia może dochodzić/żądać jego zaspokojenia.
Innymi słowy, stan wymagalności powstaje wtedy, gdy uprawniony może żądać od zobowiązanego spełnienia świadczenia, a ten drugi musi to zobowiązanie spełnić. Najlepiej ilustruje to zobowiązanie do zapłaty, dla którego określono termin zapłaty np. do 6 lipca 2017 roku. Do dnia 6 lipca 2017 roku uprawniony do otrzymania zapłaty nie może żądać zapłaty, albowiem dłużnikowi nadal przysługuje termin do zapłaty, a wiec do dnia 6 lipca 2017 roku roszczenie nie jest wymagalne.
Pewne wątpliwości budzi zarówno w doktrynie, jak i judykaturze to, czy stan wymagalności powstaje w chwili nadejścia terminu płatności tj. we wskazanym powyżej przykładzie w dniu 6 lipca 2017 roku, czy też jego upływu tj. de facto z dniem 7 lipca 2017 roku. Kwestia ta, ma istotne znaczenie dla biegu terminu przedawnienia, albowiem w zależności od tego, którą koncepcję się przyjmie, odmiennie należy liczyć upływ terminu przedawnienia.
W przypadku pierwszej koncepcji termin ten rozpoczynałby bieg od dnia 6 lipca 2017 roku (tj. od nadejścia terminu płatności) i kończyłby się z upływem 6 lipca 2020 roku (w przypadku 3 letniego okresu przedawniani), a więc od 7 lipca 2020 roku dłużnik mógłby podnieść skutecznie zarzut przedawnienia. Przy przyjęciu natomiast drugiej koncepcji termin przedawnienia rozpoczynałby bieg z dniem 7 lipca 2017 roku i upływałby 7 lipca 2020 roku, a co za tym idzie zarzut przedawnienia mógłby zostać podniesiony skutecznie 8 lipca 2020 roku.
Nie przesądzając tej kwestii jednoznacznie, dla porządku poniżej wskazuję tezy z orzecznictwa Sądu Najwyższego, w których zaprezentowano odmienne stanowiska co do tej kwestii:
1) Wymagalność następuje z chwilą nadejścia terminu płatności – wymagalność roszczenia należy łączyć z nadejściem ostatniego dnia pozwalającego dłużnikowi spełnić świadczenie zgodnie z treścią zobowiązania, a dzień tak rozumianej wymagalności może być utożsamiany z terminem spełnienia świadczenia także w zakresie zobowiązań bezterminowych (Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 lutego 2006 roku I CSK 17/05);
2) Wymagalność następuje z chwilą upływu terminu płatności - Przyjąć zatem należy, że wymagalność łączyć należy z upływem terminu spełnienia świadczenia, dopiero bowiem po jego upływie, kiedy dłużnik popada w opóźnienie, wierzyciel dysponuje skutecznymi środkami dochodzenia roszczeń (Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 2014 roku III CZP 76/14);
W związku z powyższą rozbieżnością, która dotyczy de facto 1 dnia, sugeruję, aby uprawniony z danego roszczenia podjął czynności prowadzące do przerwania biegu przedawnienia (które opiszę w kolejnym wpisie z serii) z możliwym wyprzedzeniem, nie ryzykując ewentualnego sporu co do tego jednego dnia. Zobowiązany natomiast, jeśli nie ma innych argumentów – a uprawniony wniósł pozew w ostatnim dniu przed upływem biegu terminu przedawnienia liczonym według koncepcji zakładające, że wymagalność powstaje z upływem terminu płatności (a nie jego nadejściem), może podjąć próbę przeforsowania w Sądzie stanowiska dla niego korzystniejszego, tj. zakładającego, że termin wymagalności powinien być liczony od nadejścia, a nie upływu terminu płatności.
Co zaś się tyczy tzw. hipotetycznej daty wymagalności, to znajduje ona zastosowanie w przypadku roszczeń, dla których powstanie stanu wymagalności jest zależne od czynności uprawnionego.
Takim roszczeniem jest np. roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego (bezpodstawnego wzbogacenia), albowiem w przypadku tego zobowiązania bezterminowego, spełnienie świadczenia powinno nastąpić zgodnie z art. 455 KC niezwłocznie po wezwaniu dłużnika.
W takim przypadku, gdyby nie analizowane zdanie drugie art. 120 §1 KC w brzmieniu Jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie, ze względu na to, że wymagalność tego roszczenia jest uzależniona od dokonania przez uprawnionego określonej czynności tj. np. wezwania zobowiązanego do spełnienia świadczenia, ten pierwszy decydowałby samodzielnie o tym, kiedy i czy w ogóle rozpocznie się bieg terminu przedawnienia.
Z tego względu ustawodawca wprowadził pewne założenie, że dla tego typu roszczeń majątkowych tj., których stan wymagalności jest uzależniony od czynności uprawnionego, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie.
Przykładowo, jeśli dana osoba omyłkowo dokonała przelewu na rachunek innej osoby niż ta, na rzecz której zamierzała dokonać płatności, to osoba, która otrzymała omyłkowo kwotę przelewu jest zobowiązana do jej zwrotu od chwili, w której zostanie do tego wezwana. W tym przypadku, wymagalność roszczenia na potrzeby przedawnienia należy określić jako dzień, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony skierował wezwanie do zapłaty w najwcześniejszym możliwym terminie.
Zastrzec jednak trzeba, że jeśli przykładowy przelew zostałby dokonany np. 6 lipca 2017 roku, to nie oznacza to, że od tego dnia biegnie termin przedawnienia roszczenia o zwrot albowiem już tego dnia uprawniony mógłby wysłać wezwanie do zapłaty. Trzeba bowiem uwzględnić m. in. czas niezbędny dla doręczenia wezwania do zapłaty, jak również termin niezwłocznego spełnienia świadczenia przez dłużnika, którego długość jest zależne od przypadku. Orientacyjnie więc, w omawianym przypadku bieg terminu przedawnienia należałoby liczyć od około 20 lipca 2017 roku.
Ostatnim momentem początkowym biegu termin przedawnienia jest termin dotyczący roszczeń o zaniechanie. W tym wypadku, początek biegu terminu przedawnienia nie następuje z chwilą obowiązku zaniechania, a z chwilą, w której zobowiązany naruszył ten obowiązek. Przykładem takiej sytuacji może być np. umowny zakaz konkurencji – w tym przypadku początek biegu przedawnienia rozpoczyna się z chwilą, w której zobowiązany naruszył zakaz konkurencji, a nie z chwilą zawarcia samej umowy.
W następnym wpisie omówię kwestię przerwania i zawieszenia biegu terminu przedawnienia.
Łukasz Schiffer