Świadcząc obsługę prawną przedsiębiorców często spotykam się sytuacjami, w których w odniesieniu do przewozów podlegających regulacjom Konwencji o umowie międzynarodowego przewozu drogowego towarów (CMR) (dalej zwana jako „CMR”), w poszczególnych umowach przewozu, zastrzegane są kary umowne z tytułu opóźnienia dostawy.
Tymczasem, zastrzeżenie kary umownej z tytułu opóźnienia dostawy w odniesieniu do przewozów podlegających regulacjom CMR jest nieważne. Oznacza to, że nawet jeśli w danej umowie przewozu podlegającej CMR zastrzeżono karę umowną za opóźnienie dostawy, to przewoźnik nie jest zobowiązany do jej zapłaty.
I. Dlaczego kara umowna za opóźnienie w dostawie na gruncie CMR jest nieważna?
Wyjaśnić trzeba, że zgodnie z art. 23 ust. 5 CMR W razie opóźnienia dostawy, jeżeli osoba uprawniona udowodni, że wynikła stąd dla niej szkoda, przewoźnik obowiązany jest zapłacić odszkodowanie, które nie może przewyższyć kwoty przewoźnego. Oznacza to, iż zgodnie z tym przepisem CMR osoba uprawniona w przypadku opóźnienia dostawy może dochodzić od przewoźnika zapłaty odszkodowania – limitowanego wysokością przewoźnego (tzw. frachtu), o ile udowodni, iż na skutek tego opóźnienia poniosła szkodę, jak i wykaże jej wysokość.
Ujmując tę sprawę nieco inaczej, z przywołanego przepisu CMR wynika, że to osoba uprawniona musi wykazać, że na skutek opóźnienia dostawy poniosła szkodę, jak również jej wysokość. Istotą kary umownej jest natomiast to, że zgodnie z art. 484 §1 Kodeksu cywilnego W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.
Istotą kary umownej jest więc to, że w przypadku zastrzeżenia kary umownej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania, a nienależytym wykonaniem zobowiązania przewoźnika z umowy przewozu jest przecież opóźnienie dostawy, wierzyciel jest uprawniony do żądania zapłaty kary umownej w uzgodnionej wysokości bez względu na to, czy poniósł szkodę i jej wysokość. Skutkiem zastrzeżenia więc w danej umowie kary umownej jest to, że wierzyciel żądając jej zapłaty nie musi wykazywać wysokości poniesionej szkody, a co więcej może żądać (pomijając w tym miejscu zarzut miarkowania kary umownej) zapłaty kary umownej nawet jeśli w wyniku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie poniósł żadnej szkody.
Jest to o tyle istotne, że zgodnie z art. 41 ust. 1 CMR Z zastrzeżeniem postanowień artykułu 40 jest nieważna i pozbawiona mocy każda klauzula, która pośrednio lub bezpośrednio naruszałaby postanowienia niniejszej Konwencji. Nieważność takich klauzul nie pociąga za sobą nieważności pozostałych postanowień umowy. Nadto, w art. 41 ust. 2 CMR doprecyzowano, iż W szczególności byłaby nieważna każda klauzula ustępująca na rzecz przewoźnika korzyści z ubezpieczenia towaru oraz każda inna analogiczna klauzula, jak również każda klauzula przenosząca ciężar dowodu.
To właśnie ze względu na te postanowienia CMR kara umowna z tytułu opóźnienia w przypadku przewozów podlegających CMR jest nieważna. Taki skutek tj. nieważności i pozbawienia mocy, w oparciu o art. 41 CMR, klauzuli dotyczącej kary umownej z tytułu opóźnienia wynika z tego, że jest ona sprzeczna z omówionym powyżej art. 23 ust. 5 CMR.
Skoro bowiem art. 23 ust. 5 CMR wymaga, aby to osoba uprawniona wykazała, iż na skutek opóźnienia w dostawie poniosła szkodę, jak również jej wysokość, zaś zastrzeżenie kary umownej skutkuje tym, iż wierzyciel może żądać zapłaty kary umownej niezależnie od wysokości poniesionej szkody, a nawet jej braku, to zastrzeżenie kary umownej z tytułu opóźnienia w dostawie pozostaje w oczywistej sprzeczności z postanowieniami CMR, co z mocy przywołanego art. 41 ust. 1 CMR skutkuje nieważnością takiego postanowienia.
Warto również zauważyć, iż art. 41 ust. 2 wprost wskazuje, iż w szczególności nieważna jest klauzula, która przenosi ciężar dowodu, a zastrzeżenie kary umownej zwalnia osobę uprawnioną z obowiązku dowodzenia, iż poniosła na skutek opóźnienia dostawy szkodę, jak również jej wysokości, co de facto skutkuje przeniesieniem ciężaru dowodu na przewoźnika, który chcąc chociażby zgłosić zarzut miarkowania kary umownej musi wykazać, iż wierzyciel nie poniósł na skutek opóźnienia w dostawie jakiejkolwiek szkody.
II. Czy przewoźnik ponosi na gruncie CMR odpowiedzialność za opóźnienie dostawy?
To, że zastrzeżenie kary umownej za opóźnienie w dostawie jest nieważne, nie oznacza oczywiście, że przewoźnik nie ponosi odpowiedzialności za tego rodzaju nienależyte wykonanie umowy przewozu podlegającej CMR.
Odpowiedzialność ta wynika wprost z przywołanego już 23 ust. 5 CMR w brzmieniu W razie opóźnienia dostawy, jeżeli osoba uprawniona udowodni, że wynikła stąd dla niej szkoda, przewoźnik obowiązany jest zapłacić odszkodowanie, które nie może przewyższyć kwoty przewoźnego.
Oznacza to, że jeśli osoba uprawniona wykaże, że na skutek opóźnienia w dostawie poniosła szkodę, jak również jej wysokość, to o ile przewoźnik nie będzie w stanie wykazać, iż opóźnienie nastąpiło na skutek okoliczności wskazanych w art. 17 ust. 2 CMR, jest on zobowiązany do zapłaty odszkodowania, przy czym nie wyższego niż kwota przewoźnego.
Istotnym jest jednak to, że to osoba uprawniona musi wykazać, że pomiędzy opóźnieniem dostawy, a powstałą po jej stronie szkodą istnieje związek przyczynowy, a nadto wykazać wysokość szkody.
Dodatkowo, należy pamiętać, że chcąc dochodzić od przewoźnika odszkodowania z tytułu opóźnienia osoba uprawniona musi w terminie 21 dni od pozostawienia przewożonego towaru do dyspozycji odbiorcy zgłosić przewoźnikowi pisemne zastrzeżenia dotyczące opóźnienia dostawy, co wynika z art. 30 ust. 3 CMR w brzmieniu Opóźnienie dostawy może stanowić podstawę do odszkodowania tylko wówczas, gdy zastrzeżenie zostało skierowane na piśmie w terminie 21 dni od dnia postawienia towaru do dyspozycji odbiorcy. Brak lub nieterminowe zgłoszenie zastrzeżeń skutkuje tym, iż osoba uprawniona nie może żądać od przewoźnika zapłaty odszkodowania – takie też stanowisko zajmują Sądy Powszechne, a tytułem przykładu można wskazać na następujące orzeczenia:
1) W ocenie Sądu Okręgowego w konsekwencji słuszny jest pogląd, że brak pisemnego zastrzeżenia skierowanego do przewoźnika w terminie wymienionym w art. 30 ust. 3 CMR powoduje wygaśnięcie roszczenia z tego tytułu. (wyrok Sądu Okręgowego w Bydgoszczy z dnia 16 grudnia 2014 roku sygn. akt VIII Ga 193/14);
2) Taka ocena Sądu pierwszej instancji jest całkowicie zasadna. Wprawdzie Konwencja CMR co do zasady nie uzależnia istnienia i trwania roszczenia wobec przewoźnika od zgłoszenia przez zamawiającego zastrzeżeń co do sposobu wykonania przewozu, ale regulacja zawarta w art. 30 ust. 3 CMR stanowi wyjątek. Treść tego przepisu nie budzi żadnych wątpliwości skoro stanowi on, że opóźnienie dostawy może stanowić podstawę do odszkodowania tylko wówczas, gdy zastrzeżenie zostało skierowane na piśmie w terminie 21 dni od dnia postawienia towaru do dyspozycji odbiorcy. (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 10 czerwca 2016 roku sygn. akt V ACa 861/15).
Podsumowując trzeba wskazać, że o ile przewoźnik ponosi na gruncie CMR odpowiedzialność za opóźnienie dostawy, o tyle nie jest prawnie skuteczne zastrzeżenie z tego tytułu kary umownej – nawet jeśli jej wysokość została zastrzeżona w wysokości równej lub mniejszej niż uzgodniony fracht, a osoba uprawniona musi wykazać, że na skutek opóźnienia dsotawy poniosła szkodę, jak również jej wysokość.
Łukasz Schiffer